علم سنجي يكي از رايج‌ترين روشهاي ارزيابي فعاليتهاي علمي است كه در روسيه پديد آمد و به دنبال مطرح شدن آن دانشمندان برجسته‌اي از تعداد مقالات علمي به عنوان ملاكي براي مقايسه توليد علمي كشورهاي مختلف استفاده كرده‌اند .
اساس كار علم سنجي بر بررسي چهار متغير اساسي شامل مؤ‌لفان، انتشارات علمي، مراجع و ارجاعات است. علم سنجي بر آن است كه با استفاده از بررسي جداگانه اين متغيرها يا تركيب مناسبي از آنها خصايص علم و پژوهش علمي را نمايان سازد .
علم سنجي، فن تجزيه و تحليل آماري و كمي متون علمي است. يكي از مهمترين اهداف اين علم، بنا نهادن نظامهايي از شاخص هاي توصيف كننده پژوهش در اجتماعات مختلف علمي است. انتشار مداوم و منظم چنين شاخص هايي مي تواند عنصري مفيد و كارآمد براي مديريت تحقيق و سياستگذاري و چگونگي تخصيص بودجه و امكانات در علوم باشد .
نتايج حاصل از اين تجزيه و تحليل، به تعيين ساختار جريان مدارك علمي و فرايندهاي استنادي آنها كمك مي كند. ارزشيابي كمي علوم كه منجر به باروري و توسعه مي‌شود، مي‌تواند كمك بزرگي براي مسئولان و برنامه‌ريزان باشد تا آنها بتوانند با هزينه كمتر بيشترين استفاده را از منابع مالي و انساني برده و در بهينه سازي ساختار اقتصادي ـ اجتماعي كشور موثر باشند. علم سنجي علاوه بر آنكه به دنبال جنبه‌هاي كمي علوم و تحقيقات است اقدام به اندازه‌گيري و تعيين معيارهاي جنبه‌هاي مختلف مديريتي و سازماني علوم نيز مي‌نمايد. در سطحي وسيعتر علم سنجي را مي‌توان از عوامل موثر گردش مستمر فعاليتهاي تحقيقاتي در هر زمينه علمي دانست كه مستقيما با ارزشيابي كمي علم سروكار دارد .
تعداد مولفان به عنوان يكي از شاخصهاي فعاليت علمي در كشورهاي مختلف مي‌باشد كه مي‌تواند مبنايي براي مقايسه آنها محسوب گردد .
انتشارات علمي تمامي مكاتبات و ارتباطات علمي چاپ شده را مي‌تواند شامل باشد. يكي از مجاري اساسي ورسمي انتشار علمي، مقالات مي‌باشند كه مي‌توان توزيع آنها را برحسب زمان، مكان، نوع يا مجراي انتشار وساير ويژگيها مورد بررسي قرار داد. تعداد انتشارات به عنوان عنصري اساسي در علم سنجي مي‌باشد كه مي‌تواند مبناي مقايسه‌هاي بين اجتماعات مختلف علمي و كشورها قرار گيرد. امروزه اكثر انتشارات علمي تبلور تلاشهاي گروهي تعدادي از مولفين مي‌باشند.
مراجع مورد استناد انتشارات علمي نشان دهنده منابع، خواستگاه ها وبويژه قدمت (روزآمدي) انديشه‌هاي گنجانده شده در اين مقالات هستند. مراجع به طور كلي نشان دهنده استنادهاي رسمي يك انتشار علمي به منابع علمي مي‌باشند .
ارجاعات به يك انتشار علمي نشان دهنده مراجع مرتبط با آن مي‌باشند، مراجع از پيشينه‌هاي نتايج علمي خبر مي‌دهند اما ارجاعات نشان دهنده نفوذ و تاثير علمي هستند. امروزه تجزيه و تحليل ارجاعات علمي يكي از مشهورترين روشهاي علم سنجي است. شهرت اين شاخص تا حدود زيادي ناشي از آن است كه ارجاعات مي‌توانند به طور كارا و موثري نقص موجود در شاخص كميت و شمارشي صرف انتشار علمي را جبران كرده و توسط عناصر كيفي مشخص اين شاخص را تكميل و آنرا كيفي نمايند.
اهداف علم سنجی
-
شاخصی برای ارزیابی جایگاه تحقیقات در دانشگاه
-
شاخصی برای ارزیابی کیفیت تحقیقات در دانشگاه
-
شاخصی برای شناسایی موثرترین عضو هیات علمی و پژوهشگر در دانشگاه در حوزه های موضوعی مختلف
-
شاخصی برای ارزیابی بهره وری علمی دانشگاه
-
شاخصی برای ارزیابی میزان موفقیت دانشگاه در دستیابی به اهداف آموزشی-پژوهشی خود
-
شاخصی برای شناسایی وضعیت پیشرفت علمی دانشگاه در حوزه های موضوعی مختلف
شاخص‌های علم سنجی
از مهمترین این شاخص ها که بر مبنای شاخص استناد و تحلیل استنادی شکل گرفته اند، می توان به موارد زیر اشاره کرد:
1. ضریب تاثیر (Impact Factor)
یکی از رایج ترین شاخص تحلیل استنادی است که در سال 1955 توسط گارفیلد پیشنهاد شد. شاخصی کاملا کمی است که برای ارزیابی مجلات و میزان تاثیرگذاری یک مجله در ارتباط با مجلات دیگر به کار می رود و نه برای سنجش اعتبار آثار یا مولفان و پژوهشگران. این ضریب نسبت استنادهای دریافتی یک مقاله طی دو سال قبل به تعداد مقالات منتشر شده مجله طی همان دو سال است.
2. شاخص فوريت (Immediacy Index )
اين شاخص در پايان هر سال مشخص مي شود و به منظور تعيين سرعت استناد مقالات يك مجله استفاده مي شود. اين شاخص نسبت تعداد استنادات به مقالات چاپ شده يك مجله به تعداد مقالات چاپ شده در آن مجله و در همان سال مي باشد.
3. نيمه عمر استناد شده (Cited half life(
نيمه عمر استناد به مجله مدت زماني است كه نيمي از كل استنادات به آن مجله به عمل آمده باشد. نيمه عمر بالاتر براي مجله مي تواند نشان دهنده ارزش ماندگاري مقالات آن مجله باشد.
4. شاخص هرش (H-index )
هرش در سال 2005 اچ ايندكس را پيشنهاد كرد. شاخص h یک پژوهشگر، شامل h تعداد از مقالات اوست که به هرکدام از آنها دست کم h بار استناد شده باشد.
5. شاخص جي (G-index )
لئو اگه در سال 2006 جي ايندكس را مطرح كرد. شاخص جي يك محقق بالاترين تعداد (g ) مقالات است كه g به توان 2 يا بيشتر به آن استناد شده باشد.
6. شاخص واي (Y-index )
بولن، رودريگز و سمپل در سال 2006 شاخصي را پيشنهاد كردند كه حاصلضرب ضريب تأثير در رتبه پیچ و در واقع حاصل ضرب کمیت در کفیت است.
7. ارزش متيو (Mathew value )
اين شاخص شكل اصلاح شده ضريب تأثير است كه در سال 2006 توسط موييج معرفي شد. ارزش متيو در يك دوره پنج ساله و در موضوعي خاص محاسبه مي شود به اين صورت كه تعداد استناداها به مقاله هاي يك مجله در يك دوره پنج ساله را به تعداد مقاله هاي همان مجله و در همان دوره تقسيم مي كند و عدد به دست آمده را با همين نسبت ها دركل حوزه مورد پژوهش اندازه گيري مي كند.
مآخذ
- فریده عصاره و دیگران. از کتابسنجی تا وب سنجی: تحلیلی بر مبانی، دیدگاه ها، قواعد و شاخص ها. تهران: کتابدار، 1388 .
ابزارهاي علم سنجي :
Web of Science : بخشي از پايگاههاي اطلاعاتي موسسه اطلاعات علمي است. مشتمل بر بيش از ده هزار مجله معتبر علمي – پژوهشي در سطح بين المللي و بيش از 110 هزار مقالات ارائه شده در كنفرانس هاي بين المللي با پوشش زماني از 1900 ميلادي تا كنون.
Scopus: بیش از 18000 مجله معتبر در رشته های مختلف علوم، مقالات کنفرانس ها، پروانه های ثبت اختراع را پوشش می دهد و بازه زمانی 1996 تاکنون را شامل می شود.
Google Scholar: دروازه ای برای دستیابی به اطلاعات علمی موجود در وب تهیه شده توسط گوگل، اساس کار علم سنجی در آن بر بررسی چهار متغیر اصلی شامل: گزارش های علمی منتشر شده، ارجاعات به نتایج یک تحقیق علمی پس از انتشار، منابعی که در تحقیقات علمی از آنها بهره گرفته شده است و سابقه کاری و وابستگی موسساتی محققان و نویسندگان می باشد.